Książki dla dzieci są bogato ilustrowane, a poziom języka jest dostosowany do poziomu odbiorcy. Nie zawsze tak było.
U podstaw literatury dla dzieci leży twórczość ludowa: kołysanki, piosenki, ludowe porzekadła, zagadki, klechdy opowiadane przez starszych. Wśród nich najważniejszą rolę odgrywała "bajka", czyli opowieść zmyślona. Do XVIII wieku słowo "bajka", używane na przemian z "baśnią" oznaczało "zmyślenie, plotkę, bałamuctwo". Do epoki Oświecenia nie istnieje w literaturze polskim pełen zbiór bajek pisanych dla dzieci. W ogóle w Europie do XVIII wieku nie istniała odrębna kategoria - literatura dla dzieci. Z innych pism, takich jak kazania, facecje, kroniki dowiadujemy się, że dzieci słuchały zawodowych bajarzy, oglądały przedstawienia na jarmarkach i obrzędowe misteria wystawiane w kościołach. Tym karmiła się ich wyobraźnia. W różnych dokumentach znajdujemy także wplecione w tekst bajki albo "apologi", czyli przykłady z życia zwierząt mające ilustrować jakąś prawdę. Takie apologi znajdują się np. w Kronice polskiej Wincentego Kadłubka z przełomu XII i XIII wieku. Przy okazji warto dodać, że Kadłubek w I Księdze swojej kroniki zawarł legendy z obszaru Małopolski: o królu Kraku (Grakchu) i Wandzie, z tym, że w wersji Kadłubka Niemiec zakochany w polskiej królewnie zabił się, a ona sama żyła potem długo - jako panna mężna, przywódczyni Wandalów.
W epoce średniowiecza dzieciom zalecano także utwory starożytnych mistrzów, sięgano po Ksenofonta, Herodota, Tukidydesa, Plautusa i Terencjusza. Młodzież czytała także Odyseję Homera, teksty Wergiliusza, Horacego i Lukana. Wszystko w oryginale, bowiem uważano znajomość greki i łaciny za obowiązkową.
Zalecano także lektury religijne: utwory Augustyna i Juwencjusza. Z historii polecano Dzieje Rzymian oraz Kroniki Wincentego Kadłubka.
W XVI wieku dużą popularność w Polsce zyskał zbiór opowiastek tzw. Gesta Romanorum (Historie rzymskie), przerobione bajki Ezopa oraz Facecje polskie nieznanego autora. Największym uznaniem wśród tłumaczeń tekstów Ezopa stała się antologia ponad 200 wierszowanych bajek i powiastek z 1522 roku zatytułowana po prostu Ezop. Autorem był Biernat z Lublina.
Nastąpił też powrót do autorów starożytnych. Na traktacie O wychowaniu dzieci Plutarcha z Cheronei wzorował się m.in. Erazm Glinczer w Książce o wychowaniu dzieci (1557). Był to pierwszy poradnik dla rodziców. Plutarcha czytano także w XVIII wieku. Józef Wybicki przyznawał, że dzieło Plutarcha - Żywoty sławnych mężów - ukształtowały jego osobowość. O wpływie Plutarcha mówili również Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, z tym, że Józef Wybicki czytał starożytnego męża po łacinie, a nasi romantycy już po polsku. Pierwszy bowiem przekład Żywotów... był gotowy w latach 1801-1803 (Filip Nereusz Golański). Rok później - w 1804 roku - na rynku polskim ukazał się przekład Ignacego Krasickiego.
Nastąpił też powrót do autorów starożytnych. Na traktacie O wychowaniu dzieci Plutarcha z Cheronei wzorował się m.in. Erazm Glinczer w Książce o wychowaniu dzieci (1557). Był to pierwszy poradnik dla rodziców. Plutarcha czytano także w XVIII wieku. Józef Wybicki przyznawał, że dzieło Plutarcha - Żywoty sławnych mężów - ukształtowały jego osobowość. O wpływie Plutarcha mówili również Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, z tym, że Józef Wybicki czytał starożytnego męża po łacinie, a nasi romantycy już po polsku. Pierwszy bowiem przekład Żywotów... był gotowy w latach 1801-1803 (Filip Nereusz Golański). Rok później - w 1804 roku - na rynku polskim ukazał się przekład Ignacego Krasickiego.
Pojawiła się także wówczas odmiana fantastyczna bajek i powieści, w których suszono śnieg, a pieczone woły spacerowały po mieście. Była to tzw. literatura sowizdrzalska, czyli twórczość niższych warstw społecznych wyśmiewająca kulturę szlachecką, kościelną czy mieszczańską. Często uciekała się do nonsensownych żartów, absurdalnych skojarzeń. Do tego nurtu nawiązali później m.in. Julian Tuwim i Jan Brzechwa. W XVIII wieku niezwykle poczytna była Historyja ucieszna o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy barokowego poety Hieronima Morsztyna. Do tego poematu z 1750 roku nawiązuje frazeologizm "pleść banialuki", czyli mówić głupstwa, brednie.
Wcześniej do Polski trafiły również przekłady bajek francuskiego pisarza Jeana de la Fontaine`a, pisane dla dorosłych, ale chętnie czytane także przez dzieci.
W 1697 roku niejaki Charles Perrault przedstawił Ludwikowi XIV Historie i baśnie z dawnych czasów z pouczeniami moralnymi. Z tego zbiorku pochodzą znane nam bajki (podaję oryginalne tytuły): Śpiąca królewna, Mały Czerwony Kapturek, Sinobrody, Kot w butach, Wróżki, Kopciuszek, Frant z czubkiem, Paluszek. W wydaniu z tego samego roku w Hadze jako autora wskazano Piotra, syna Charlesa, członka Akademii Francuskiej. Do dzisiaj znawcy tematu spierają się kto był wobec tego autorem bajek. Większość skłania się ku Charlesowi Perrault, a podanie imienia syna miało być pomyłką lub zabiegiem marketingowym, podnoszącym wartość powiastek uchodzących dotąd za twórczość ludową i plebejską. Karta tytułowa z 1697 roku zawiera obrazek starej kobiety siedzącej przy kominku, a wokół niej troje dzieci. Na ścianie widać napis: Contes de ma mere L`Oye, po polsku: Opowieści Babci Gąski - stąd częsty później podtytuł baśni Perraulta. Historie i baśnie... stały się absolutnym przebojem i są nim do dzisiaj.
W XVII-wiecznej Anglii zaczęto zauważać wyodrębnionego wiekowo odbiorcę. Pojawiły się tzw. "alphabet books", czyli książki obrazkowe, z ilustracjami poszczególnych liter alfabetu. Jednak, co należy zauważyć, były to publikacje czysto edukacyjne, miały przygotować do czytania, nie stanowiły osobnej literatury. Możemy się pochwalić, że tropem angielskich pozycji poszła Rzeczpospolita - w 1633 roku w Wilnie ukazała się książeczka Dla dziatek nauka czytania pisma polskiego.
W Niemczech, w 1812 roku bracia Jacob i Wilhelm Grimmowie opublikowali Baśnie domowe i dziecięce. Składały się one z 210 bajek, wśród nich znajdowały się: Kopciuszek, Śpiąca królewna, Śnieżka, Czerwony Kapturek, Roszpunka, Jaś i Małgosia, Żabi król. Zbiór został przetłumaczony na ponad 160 języków, w tym na eskimoski inupiat oraz afrykańskie suahili. Bracia pracowali na co dzień jako badacze średniowiecznej literatury. Ich brat - Ludwik ilustrował publikację z 1812 roku. Utwory, które znalazły się w zbiorze Baśnie domowe i dziecięce bracia znali ze starych średniowiecznych ksiąg, a także z opowieści zasłyszanych od znajomych z Kasssel (tam jako chłopcy uczyli się w liceum). Tutaj należy wymienić nazwisko Dorothei Viehmann. Była to wdowa przychodząca sprzedawać do miasta plony ze swojego ogródka. To od niej bracia Grimmowie usłyszeli opowieść o Kopciuszku. Jeszcze ważniejsze jest nazwisko: Marie Hassenpflug - zidentyfikowane dopiero przez badaczy spuścizny Grimmów. Tej dwudziestoletniej przyjaciółce siostry braci Grimmów - Charlotty - zawdzięczamy baśń o Czerwonym Kapturku, Śnieżce i Śpiącej królewnie. Charlotte Grimm wyszła za mąż za brata Marie.
Marie Hassenpflug opowiadała Grimmom baśnie zasłyszane od niani. Natomiast owa niania opowiadała fabuły zaczerpnięte z... Opowieści Babci Gąski Charlesa Perraulta. Innymi słowy, baśnie braci Grimmów to połączone, poprzerabiane bajki opowiadane we Francji i Niemczech. Jacob i Wilhelm Grimmowie przyznawali też, że ich baśnie zawierają motywy znane w folklorze włoskim, irlandzkim, słowiańskim, fińskim i japońskim.
Baśnie domowe i dziecięce początkowo nie sprzedawały się dobrze. Działo się tak dlatego, że bracia Grimmowie traktowali je jak przekaz folklorystyczny - zbiór kierowany był do dorosłego czytelnika, nie miał ilustracji, zawierał natomiast mnóstwo naukowych przypisów. Na początku XIX wieku Niemcom zagrażali Francuzi i bracia Grimmowie gromadzili baśnie, aby ratować germański przekaz ustny. Dodatkowo, utwory Grimmów zawierały okrutne opisy, zahaczały też o sferę obyczajową (dzieciobójstwo, kazirodztwo) - były za to krytykowane. Mało kto wie, że np. w Śnieżce zła macocha na końcu musi tak długo tańczyć w rozgrzanych do czerwoności żelaznych bucikach, aż pada martwa... Bracia Grimmowie dostrzegli jednak, że w Europie popularne stają się baśnie dla dzieci i zabrali się za wygładzanie treści swoich utworów. W 1825 roku wydali wybór 50 bajek z ilustracjami Ludwika Grimma. Wilhelm Grimm uatrakcyjnił narrację ludowymi przysłowiami, ludową poezją, plastycznymi opisami. Ostatecznie bracia Grimmowie zdobyli ogromną popularność, sami mówili, że ich zbiór to "podręcznik dobrego wychowania", zawiera bowiem morały potrzebne dzieciom.
W XVI wieku pojawiły się u nas ślady wschodnioorientalnej bajki fantastycznej, popularnej w Turcji. W epoce Oświecenia znany był zbiór Tysiąca i jednej nocy w wersji francuskiej Antoniego Gallanda. Na polski baśnie przełożył Łukasz Sokołowski (1767/68), zebrano je w 12 tomach. Zalecano je jako lekturę dla dzieci, chociaż zasadniczo uważano fantastykę za niebezpieczną dla młodych umysłów. Ciekawe jest także to, że bajki orientalne nie były pisane dla dzieci, ale one szybko odkryły ich piękno.Wznawiano je wielokrotnie przez cały XVIII i XIX wiek. Jednak najwartościowszy literacko przekład pochodzi z XX wieku. Są to: Klechdy sezamowe (1913) oraz Przygody Sindbada Żeglarza (1915) Bolesława Leśmiana. Dzisiaj zbiór Tysiąca i jednej nocy nie jest znany młodzieży. Mało kto też wie, że stąd wywodzi się postać Ali-Baby czy Aladyna albo pięknej i sprytnej Szeherezady.
Na początku XVIII wieku ukazało się w Polsce pierwsze, "pirackie" (bez podania wydawcy) wydanie Robinsona Cruzoe Daniela Defoe. Autor napisał to dla dorosłych, ale powieść szybko stała się ulubioną lekturą młodzieży. Od 1769 roku mamy polski przekład. Powieść Daniela Defoe zapoczątkowała nurt w literaturze nazwany "robinsonadą" - obejmuje on utwory, w których bohater musi przetrwać w skrajnie trudnych warunkach.
W 1876 roku w Stanach Zjednoczonych ukazały się Przygody Tomka Sawyera Marka Twaina. Była to prawdopodobnie pierwsza na świecie książka napisana na maszynie do pisania. Zadziwiające, że po 150 latach, przygody niesfornego Tomka nadal bawią małych czytelników.
W Polsce ogromną popularnością cieszył się nie oryginał, ale przeróbka Robinsona... dokonana przez Joahima Campe w 1779 roku. Ten znany ówcześnie pedagog przeniósł akcję powieści do XVI wieku oraz dodał do fabuły mnóstwo pouczeń moralnych. Najwyraźniej nie przeszkadzało to czytelnikom, ponieważ utwór znany pod tytułem Nowy Robinson od 1793 do 1860 doczekał się aż 9 wydań. Czytano także Historię Don Kichota oraz Podróże kapitana Gulliwera.
Komisja Edukacji Narodowej (przypomnę, że było to pierwsze polskie ministerstwo oświaty) polecało także jako lekturę Przypadki Telemaka francuskiego pisarza i pedagoga Franciszka Fenelona (polski przekład z 1726 - wierszem, 1750 - I wydanie prozą).
Cdn.
Uprzejmie proszę w przypadku kopiowania podać tytuł bloga oraz moje imię i nazwisko.
Źródła:
Izabela Kaniowska-Lewańska, Literatura dla dzieci i młodzieży do roku 1864
Braci Grimm, National Geographic, Grudzień 1999
W XVII-wiecznej Anglii zaczęto zauważać wyodrębnionego wiekowo odbiorcę. Pojawiły się tzw. "alphabet books", czyli książki obrazkowe, z ilustracjami poszczególnych liter alfabetu. Jednak, co należy zauważyć, były to publikacje czysto edukacyjne, miały przygotować do czytania, nie stanowiły osobnej literatury. Możemy się pochwalić, że tropem angielskich pozycji poszła Rzeczpospolita - w 1633 roku w Wilnie ukazała się książeczka Dla dziatek nauka czytania pisma polskiego.
W Niemczech, w 1812 roku bracia Jacob i Wilhelm Grimmowie opublikowali Baśnie domowe i dziecięce. Składały się one z 210 bajek, wśród nich znajdowały się: Kopciuszek, Śpiąca królewna, Śnieżka, Czerwony Kapturek, Roszpunka, Jaś i Małgosia, Żabi król. Zbiór został przetłumaczony na ponad 160 języków, w tym na eskimoski inupiat oraz afrykańskie suahili. Bracia pracowali na co dzień jako badacze średniowiecznej literatury. Ich brat - Ludwik ilustrował publikację z 1812 roku. Utwory, które znalazły się w zbiorze Baśnie domowe i dziecięce bracia znali ze starych średniowiecznych ksiąg, a także z opowieści zasłyszanych od znajomych z Kasssel (tam jako chłopcy uczyli się w liceum). Tutaj należy wymienić nazwisko Dorothei Viehmann. Była to wdowa przychodząca sprzedawać do miasta plony ze swojego ogródka. To od niej bracia Grimmowie usłyszeli opowieść o Kopciuszku. Jeszcze ważniejsze jest nazwisko: Marie Hassenpflug - zidentyfikowane dopiero przez badaczy spuścizny Grimmów. Tej dwudziestoletniej przyjaciółce siostry braci Grimmów - Charlotty - zawdzięczamy baśń o Czerwonym Kapturku, Śnieżce i Śpiącej królewnie. Charlotte Grimm wyszła za mąż za brata Marie.
Marie Hassenpflug opowiadała Grimmom baśnie zasłyszane od niani. Natomiast owa niania opowiadała fabuły zaczerpnięte z... Opowieści Babci Gąski Charlesa Perraulta. Innymi słowy, baśnie braci Grimmów to połączone, poprzerabiane bajki opowiadane we Francji i Niemczech. Jacob i Wilhelm Grimmowie przyznawali też, że ich baśnie zawierają motywy znane w folklorze włoskim, irlandzkim, słowiańskim, fińskim i japońskim.
Baśnie domowe i dziecięce początkowo nie sprzedawały się dobrze. Działo się tak dlatego, że bracia Grimmowie traktowali je jak przekaz folklorystyczny - zbiór kierowany był do dorosłego czytelnika, nie miał ilustracji, zawierał natomiast mnóstwo naukowych przypisów. Na początku XIX wieku Niemcom zagrażali Francuzi i bracia Grimmowie gromadzili baśnie, aby ratować germański przekaz ustny. Dodatkowo, utwory Grimmów zawierały okrutne opisy, zahaczały też o sferę obyczajową (dzieciobójstwo, kazirodztwo) - były za to krytykowane. Mało kto wie, że np. w Śnieżce zła macocha na końcu musi tak długo tańczyć w rozgrzanych do czerwoności żelaznych bucikach, aż pada martwa... Bracia Grimmowie dostrzegli jednak, że w Europie popularne stają się baśnie dla dzieci i zabrali się za wygładzanie treści swoich utworów. W 1825 roku wydali wybór 50 bajek z ilustracjami Ludwika Grimma. Wilhelm Grimm uatrakcyjnił narrację ludowymi przysłowiami, ludową poezją, plastycznymi opisami. Ostatecznie bracia Grimmowie zdobyli ogromną popularność, sami mówili, że ich zbiór to "podręcznik dobrego wychowania", zawiera bowiem morały potrzebne dzieciom.
W XVI wieku pojawiły się u nas ślady wschodnioorientalnej bajki fantastycznej, popularnej w Turcji. W epoce Oświecenia znany był zbiór Tysiąca i jednej nocy w wersji francuskiej Antoniego Gallanda. Na polski baśnie przełożył Łukasz Sokołowski (1767/68), zebrano je w 12 tomach. Zalecano je jako lekturę dla dzieci, chociaż zasadniczo uważano fantastykę za niebezpieczną dla młodych umysłów. Ciekawe jest także to, że bajki orientalne nie były pisane dla dzieci, ale one szybko odkryły ich piękno.Wznawiano je wielokrotnie przez cały XVIII i XIX wiek. Jednak najwartościowszy literacko przekład pochodzi z XX wieku. Są to: Klechdy sezamowe (1913) oraz Przygody Sindbada Żeglarza (1915) Bolesława Leśmiana. Dzisiaj zbiór Tysiąca i jednej nocy nie jest znany młodzieży. Mało kto też wie, że stąd wywodzi się postać Ali-Baby czy Aladyna albo pięknej i sprytnej Szeherezady.
Na początku XVIII wieku ukazało się w Polsce pierwsze, "pirackie" (bez podania wydawcy) wydanie Robinsona Cruzoe Daniela Defoe. Autor napisał to dla dorosłych, ale powieść szybko stała się ulubioną lekturą młodzieży. Od 1769 roku mamy polski przekład. Powieść Daniela Defoe zapoczątkowała nurt w literaturze nazwany "robinsonadą" - obejmuje on utwory, w których bohater musi przetrwać w skrajnie trudnych warunkach.
W 1876 roku w Stanach Zjednoczonych ukazały się Przygody Tomka Sawyera Marka Twaina. Była to prawdopodobnie pierwsza na świecie książka napisana na maszynie do pisania. Zadziwiające, że po 150 latach, przygody niesfornego Tomka nadal bawią małych czytelników.
W Polsce ogromną popularnością cieszył się nie oryginał, ale przeróbka Robinsona... dokonana przez Joahima Campe w 1779 roku. Ten znany ówcześnie pedagog przeniósł akcję powieści do XVI wieku oraz dodał do fabuły mnóstwo pouczeń moralnych. Najwyraźniej nie przeszkadzało to czytelnikom, ponieważ utwór znany pod tytułem Nowy Robinson od 1793 do 1860 doczekał się aż 9 wydań. Czytano także Historię Don Kichota oraz Podróże kapitana Gulliwera.
Komisja Edukacji Narodowej (przypomnę, że było to pierwsze polskie ministerstwo oświaty) polecało także jako lekturę Przypadki Telemaka francuskiego pisarza i pedagoga Franciszka Fenelona (polski przekład z 1726 - wierszem, 1750 - I wydanie prozą).
Cdn.
Uprzejmie proszę w przypadku kopiowania podać tytuł bloga oraz moje imię i nazwisko.
Źródła:
Izabela Kaniowska-Lewańska, Literatura dla dzieci i młodzieży do roku 1864
Braci Grimm, National Geographic, Grudzień 1999
